Polska za panowania Jagiellonów

Czasy panowania dynastii Jagiellonów to okres szczególnego rozkwitu Polski we wszystkich dziedzinach. W zakresie życia politycznego dokonała się w tym czasie unia Polski z Litwą, początkowo personalna, a potem realna, polegająca na instytucjonalnym połączeniu. Oznaczała ona dobrowolne, pokojowe zjednoczenie dwu krajów w jedno wielkie federalne państwo, oparte o zasady wolności i równości szlachty zarówno polskiej, jak litewskiej pruskiej (w skład ówczesnej Litwy wchodziły rozległe tereny dawnej Rusi).
Państwo polsko-litewskie, którym władali Jagiellonowie imponowało rozległością swego terytorium, sięgając od Bałtyku na północy aż po Morze Czarne na południu, na wschodzie zaś niemal po Wielkie Łuki, obejmując swym zasięgiem liczne miasta ruskie – Połock, Wiaźmę, Kursk – i dorzecze czterech wielkich rzek: Wisły, Niemna, Dniepru i Dniestru. W roku 1492, a więc pod koniec rządów syna Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka, terytorium państwa polsko-litewskiego wynosiło około 1 115 000 km2, nie licząc ziem lennych. W porównaniu z innymi państwami ówczesnej Europy było to terytorium ogromne.

Nie na tym jednak tylko polegała różnica. W państwie Jagiellonów funkcjonowała tolerancja wyznaniowa, nieznana w reszcie Europy i współżyły pokojowo różne grupy etniczne i różne kultury. Ze względu właśnie na tolerancyjność kierowały się tu intensywne strumienie imigracyjne i znajdowały bezpieczny azyl uchodźcy polityczni i religijni z wielu krajów. Wzmagali oni potencjał demograficzny kraju, wzbogacali gospodarkę i kulturę.

Pierwszy władca z dynastii Jagiellonów, Władysław Jagiełło, był nie tylko twórcą unii polsko-litewskiej, ale także zwycięzcą Krzyżaków pod Grunwaldem (1410 rok). Jego dzieło kontynuował syn, Kazimierz Jagiellończyk, który w toku wojny trzynastoletniej pokonał Zakon, przywracając Polsce dostęp do Bałtyku. Kazimierz Jagiellończyk był też twórcą potężnego imperium jagiellońskiego, które prócz Polski i Litwy objęło u schyłku XV stulecia Czechy i Węgry. Tak powstał, choć zaledwie na parę dziesięcioleci, blok państw Jagiellońskich jednoczący Europę środkową.

Wnuk Jagiełły, Zygmunt I, zlikwidował w początkach XVI wieku resztki wrogiego państwa zakonnego, aprobując powstanie w Prusach lennego wobec Polski świeckiego księstwa (tzw. hołd pruski 1525 rok). Umiejętnie utrzymując pokój z Turcją, wspierając Litwę, zagrożoną przez Moskwę (utrata Smoleńska, ale zwycięstwo pod Orszą w 1514 roku). Zygmunt zapewnił Polsce wiele lat spokoju i bezpieczeństwa. Włączenie do Korony Mazowsza (1526 rok) zakończyło proces konsolidacji terytorialnej kraju. Wzrastało poczucie narodowe, postępowało formowanie się „politycznego” narodu szlacheckiego, obejmującego prócz szlachty polskiej także litewską, ruską i pruską.

Panowanie ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta II Augusta, utwierdziło mocarstwowe znaczenie Polski na arenie międzynarodowej. Przyłączono do Polski znaczną część Inflant, a Kurlandia i Semigalia zostały polskim lennem. Polska stawała się potęgą nad Bałtykiem.
Za panowania Jagiellonów miały miejsce niezwykłe ważne wydarzenia w zakresie sytuacji wewnętrznej kraju. Ukształtowała się tzw. demokracja szlachecka. Wiek XVI przyniósł szerzenie się prądów reformacji. Nowinki religijne nie były popierane przez Jagiellonów, ale też nie były przez nich zdecydowanie zwalczane. Reformacja w Polsce miała głównie szlachecki charakter i splotła się z walką szlachty o reformę państwa i podcięciem wpływów magnaterii. Tarcia konfesyjne nie przybrały jednak formy konfliktu zbrojnego, a w roku 1573, po śmierci ostatniego Jagiellona, podpisano tzw. konfederację warszawską, gwarantującą swobodę sumienia.

Lata panowania Jagiellonów były okresem szybkiego rozwoju gospodarczego – wzrosła liczba miast, rozwinęło się rolnictwo w formie głównie produkcji zboża w szlacheckim folwarku. Rósł eksport ziarna za granicę, a Polska zyskała w XVI wieku przydomek „spichlerza Europy”.

Nazwanie tych czasów „złotym wiekiem” łączy się nie tylko ze wzrostem dobrobytu, ale także, a nawet głównie, z rozkwitem kultury. Odnowiony przez Jagiellonów Uniwersytet Krakowski stał się ważnym centrum naukowym. Nowatorskie poglądy filozoficzne głosili w XV wieku Paweł Włodkowic, lansujący tezę o nienawracaniu siłą pogan, a w XVI wieku Andrzej Frycz Modrzewski, wypowiadający się za równymi prawami dla szlachty, mieszczan i chłopów. Prądy humanizmu szerzyły się w Polsce już za rządów Kazimierza Jagiellończyka. Szybkie postępy czyniła oświata, rosła liczba bibliotek, także prywatnych. Za rządów Zygmunta I rozwinął się wspaniale renesans. Król przebudował Wawel w nowym stylu, za nim poszli magnaci wznosząc wspaniałe renesansowe zamki i pałace. Przebudowywały się miasta, gdzie wznoszono renesansowe ratusze, sukiennice, spichlerze, w miejsce gotyckich budowano renesansowe kamienice. Kwitło malarstwo i rzeźba. Rozwijała się wspaniale literatura w języku polskim. To właśnie wspaniały rozkwit sztuki. literatury i nauki sprawił, że panowanie Jagiellonów przeszło do tradycji jako „złoty wiek” Polski.