Spółdzielczość – społeczna gospodarka w działaniu

Spółdzielczość to ruch społeczno-gospodarczy, którego początki sięgają XIX wieku. Powstała jako odpowiedź na niesprawiedliwości systemu kapitalistycznego, zwłaszcza podczas rewolucji przemysłowej, gdy klasy niższe zmagały się z wyzyskiem, niestabilnością ekonomiczną i brakiem podstawowych praw pracowniczych. Jednym z najważniejszych momentów w historii spółdzielczości było założenie w 1844 roku Rochdale Society of Equitable Pioneers w Anglii. To właśnie ta grupa opracowała zasady działania, które stały się fundamentem dla całego ruchu spółdzielczego.

Spółdzielczość to forma wspólnego działania ludzi, którzy łączą swoje siły, zasoby i potrzeby, aby tworzyć przedsiębiorstwa zarządzane demokratycznie i działające na rzecz dobra wspólnego. To nie tylko model ekonomiczny, ale też idea społeczna, oparta na wartościach współpracy, solidarności i wzajemnego wsparcia. W spółdzielni każdy członek ma wpływ na decyzje, niezależnie od tego, ile wniósł kapitału, a wypracowany zysk służy całej wspólnocie, a nie tylko nielicznym udziałowcom. Spółdzielczość to dowód na to, że gospodarka może być ludzka, etyczna i zrównoważona, a nie oparta wyłącznie na zysku.

W Polsce spółdzielczość rozwijała się już w czasach zaborów, stanowiąc formę samoorganizacji społecznej, a później odgrywając ważną rolę w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego w II Rzeczypospolitej. Po wojnie spółdzielczość została znacjonalizowana i podporządkowana władzy państwowej, co zniekształciło jej pierwotny charakter. Jednak nawet w tych warunkach zachowała pewne pozytywne elementy, jak np. wspólnotowy zarząd zasobami mieszkaniowymi czy rolę spółdzielni mleczarskich. Po 1989 roku spółdzielczość w Polsce przeszła duży kryzys, lecz dziś zaczyna się odradzać jako forma odpowiedzialnego, etycznego biznesu.

Fundamenty i zasady działania spółdzielni

Spółdzielczość opiera się na wartościach wspólnotowych, takich jak:

• samopomoc
• odpowiedzialność
• demokracja
• równość
• sprawiedliwość
• solidarność

Dodatkowo, w działaniach spółdzielczych silnie akcentowane są wartości etyczne, takie jak:

• uczciwość
• przejrzystość
• społeczna odpowiedzialność
• troska o innych

Spółdzielnie funkcjonują według siedmiu klasycznych zasad ustalonych przez Międzynarodowy Związek Spółdzielczy (ICA):

1. Dobrowolne i otwarte członkostwo
2. Demokratyczna kontrola przez członków
3. Ekonomiczne uczestnictwo członków
4. Autonomia i niezależność
5. Edukacja, szkolenia i informacja
6. Współpraca między spółdzielniami
7. Troska o społeczność lokalną

Te zasady przekładają się na realne praktyki, takie jak jeden członek = jeden głos, niezależnie od wkładu finansowego. Oznacza to, że spółdzielnie nie są podporządkowane logice maksymalizacji zysku, ale dobru wspólnemu i interesom wszystkich członków.

Rodzaje spółdzielni i ich funkcje w gospodarce

Współczesna spółdzielczość obejmuje wiele sektorów życia gospodarczego i społecznego, stanowiąc alternatywę dla tradycyjnego modelu przedsiębiorczości. Oto najważniejsze typy spółdzielni:

Spółdzielnie pracy

• Tworzone przez osoby, które łączy wspólna działalność zawodowa.
• Członkowie są równocześnie współwłaścicielami i pracownikami.
• Zysk dzielony jest zgodnie z demokratycznymi zasadami, często reinwestowany w rozwój lub wypłacany jako udziały.

Spółdzielnie konsumenckie

• Zakładane przez konsumentów, którzy wspólnie kupują towary lub usługi na lepszych warunkach.
• Przykładem mogą być spółdzielnie spożywcze, w których członkowie mają wpływ na asortyment, ceny i jakość produktów.

Spółdzielnie rolnicze

• Umożliwiają wspólne przetwarzanie, magazynowanie i sprzedaż produktów rolnych, zakup nawozów czy maszyn.
• Zwiększają siłę przetargową rolników i pozwalają im unikać pośredników.

Spółdzielnie mieszkaniowe

• Zapewniają członkom prawo do lokalu na zasadzie spółdzielczego prawa własności lub lokatorskiego.
• Członkowie mają wpływ na zarządzanie nieruchomością, wysokość opłat, inwestycje i remonty.

Spółdzielnie socjalne

• Powoływane, by aktywizować zawodowo osoby zagrożone wykluczeniem społecznym.
• Łączą cele ekonomiczne z misją społeczną, dając zatrudnienie osobom bezrobotnym, z niepełnosprawnością, po kryzysach życiowych.

Spółdzielnie energetyczne

• Coraz częściej powstają w kontekście transformacji energetycznej.
• Umożliwiają wspólne wytwarzanie energii odnawialnej (np. z paneli słonecznych), dzieloną między członków.
• Promują niezależność energetyczną i zrównoważony rozwój.

Zalety i wyzwania modelu spółdzielczego

Spółdzielczość to model gospodarczy, który ma wiele zalet w porównaniu z tradycyjnym kapitalizmem:

• Demokratyczne zarządzanie – każdy członek ma wpływ na decyzje.
• Równość ekonomiczna – zyski nie trafiają do jednej kieszeni, ale są dzielone.
• Odpowiedzialność społeczna – spółdzielnie często podejmują działania na rzecz lokalnych społeczności.
• Trwałość i odporność na kryzysy – badania pokazują, że spółdzielnie lepiej radzą sobie w trudnych czasach, bo nie są nastawione wyłącznie na zysk.
• Wysoka jakość relacji międzyludzkich – członkostwo opiera się na zaufaniu, wspólnych wartościach i współpracy.
• Angażowanie lokalnych zasobów – spółdzielnie są zakorzenione w swoich społecznościach.

Jednak ten model nie jest wolny od trudności. Do najczęstszych wyzwań należą:

• Niska świadomość społeczna na temat spółdzielczości i jej możliwości.
• Problemy z finansowaniem – brak dostępu do kapitału, zwłaszcza na starcie.
• Trudności organizacyjne – zarządzanie demokratyczne wymaga kompromisów i czasu.
• Zbiurokratyzowanie wielu spółdzielni – zwłaszcza tych, które przetrwały z czasów PRL.
• Brak wsparcia systemowego – polityki publiczne wciąż promują głównie model indywidualistyczny.

Nowoczesne oblicze spółdzielczości

Choć spółdzielnie kojarzą się często z przeszłością, dziś przeżywają one renesans, zwłaszcza wśród ludzi młodych, aktywistów i lokalnych społeczności. Nowe spółdzielnie powstają wokół idei zrównoważonego rozwoju, klimatu, lokalnej żywności, sprawiedliwości społecznej.

Przykłady nowoczesnych inicjatyw:

• Kooperatywy spożywcze, które umożliwiają kupowanie zdrowej, lokalnej żywności bez pośredników.
• Spółdzielnie medialne, w których dziennikarze i czytelnicy współtworzą niezależne media.
• Spółdzielnie coworkingowe, gdzie freelancerzy współdzielą przestrzeń i usługi.
• Spółdzielnie transportowe, np. carsharing w modelu non-profit.
• Spółdzielnie edukacyjne i przedszkola leśne, zakładane przez rodziców i nauczycieli.

Tego typu inicjatywy odpowiadają na potrzeby nowoczesnych społeczeństw: poczucie wspólnoty, dążenie do niezależności, jakość życia, ekologia i lokalność.

Technologie wspierające spółdzielczość

Rozwój technologii cyfrowych otwiera nowe możliwości dla spółdzielni:

• Aplikacje do zarządzania współwłasnością i decyzjami.
• Platformy umożliwiające crowdfinansowanie nowych spółdzielni.
• Narzędzia do organizacji pracy zdalnej i hybrydowej.
• Demokratyczne głosowania online.

Dzięki nowym technologiom możliwe jest tworzenie tzw. platform spółdzielczych, które łączą model kooperatywy z modelem cyfrowym (np. fairbnb zamiast Airbnb).

Spółdzielczość jako część gospodarki przyszłości

W świecie zmagającym się z kryzysem klimatycznym, nierównościami społecznymi i kryzysami demokracji, model spółdzielczy może stać się odpowiedzią na wiele wyzwań. To nie tylko alternatywa, ale często lepsze, bardziej etyczne i zrównoważone rozwiązanie.

Spółdzielczość wspiera:

• Lokalne gospodarki
• Zieloną transformację
• Włączenie społeczne
• Gospodarkę obiegu zamkniętego
• Etyczny biznes

Warto więc przywrócić spółdzielniom należne im miejsce w debacie publicznej i w strategiach rozwoju społeczno-gospodarczego. Bo choć nie zawsze są najbardziej widoczne, tworzą realną, działającą alternatywę wobec gospodarki opartej wyłącznie na zysku. I może właśnie dlatego są tak bardzo potrzebne.